منتجب نیا: اجتهاد بدون توجه به شرایط روز معنایی ندارد/ تشتت و پراکندگی نظرها باید کنار گذاشته شود

حجت‌الاسلام و المسلمین رسول منتجب‌نیا در گفت وگو با شفقنا، با تأکید بر اینکه فلسفه اجتهاد در اسلام پاسخگویی به «حوادث واقعه» و مسائل نوپدید است، اظهار کرد: مرجعیت در عصر حاضر باید از حالت فردی خارج شده و با تشکیل شوراهای فقهی و بهره‌گیری از آخرین یافته‌های علمی و تکنولوژیک، احکام الهی را متناسب با شرایط زمان و مکان استنباط کند تا فقه شیعه بتواند نقش پویای خود را در مواجهه با تحولات روز حفظ نماید.

وی در تشریح ضرورت بازنگری در رساله های عملیه دونکته را بیان و اشاره کرد: نخست اینکه اساساً باید دید هدف از جعل دین و احکام الهی چیست؛ خداوند متعال با چه انگیزه‌ای بندگان را مکلف کرده است؟ قرآن کریم می‌فرماید: «لَقَدْ مَنَّ اللهُ عَلَى الْمُؤْمِنینَ إِذْ بَعَثَ فیهِمْ رَسُولاً»؛ یعنی خداوند بر مؤمنان منت نهاد و پیامبری را در میان آنان برانگیخت تا انسان ها بتوانند زندگی شایسته‌ای داشته باشند. یکی از علمای بزرگ شیعه، مرحوم محقق اردبیلی ـ که به «مقدس اردبیلی» معروف است ـ در آثار خود نکته‌ای لطیف دارد. او می‌فرماید: «هدف از تشریع دین، «امتنان بر بندگان» است؛ یعنی دین از سر لطف، محبت و خدمت به انسان‌ها نازل شده است، نه برای سختی و مشقت آنان. مقدس اردبیلی بر همین اساس می‌گوید: هرجا دیدید در دین حکمی وجود دارد که با لطف و رحمت خدا ناسازگار است و به نوعی با ظلم، خشونت یا دشواری همراه است، بدانید آن حکم نقض می‌شود؛ چون با فلسفه‌ی اصلی دین یعنی امتنان الهی در تضاد است.» به نظر من این دیدگاه بسیار ارزشمند است.

دین برای برداشتن سختی‌ها و مشقت‌ها آمده، نه برای افزودن بر آن‌ها

وی گفت: بنابراین باید بدانیم دین برای برداشتن سختی‌ها و مشقت‌ها آمده، نه برای افزودن بر آن‌ها. قرآن کریم نیز درباره‌ی پیامبر می‌فرماید: «وَ یَضَعُ عَنْهُمْ اِصْرَهُمْ وَ الْاَغْلالَ الَّتى‏ کانَتْ عَلَیْهِمْ»؛ یعنی پیامبر آمده تا بارهای سنگین و زنجیرهایی را که بر دوش مردم بود، بردارد.

به تعبیر قرآن، دین آمده تا انسان‌ها را از قید و بندهای اسارت و رنج رها کند، درهای قفس‌ها را بگشاید و راه آزادی را پیش روی آنان قرار دهد. به همین دلیل در روایات ائمه‌ی طاهرین(ع) نیز بارها توصیه شده است که دین را بر مردم سخت نگیرید و چنان دین را معرفی نکنید که مردم احساس کنند دین آنان را محدود یا گرفتار می‌سازد. دین برای رفع مشکلات آمده، نه ایجاد آن‌ها.

متأسفانه گاهی در برخی گروه ها، دین را برخلاف این روح قرآنی تعریف می‌کنند؛ گویی آمده تا انسان را در بند بکشد. در حالی که چنین برداشتی کاملاً مغایر با آیات قرآن و روایات فراوان معصومان است.

فقه امری ایستا و غیرقابل تغییر نیست

منتجب نیا در تشریح مفهوم فقه افزود: فقه در اصل به معنای «فهمیدن» است؛ و در اصطلاح دینی یعنی فهم و شناخت احکام الهی. فقه، مجموعه‌ای از دستورات الهی است که زندگی انسان را سامان می‌دهد؛ اما نکته مهم این است که فقه امری ایستا و غیرقابل تغییر نیست؛ بلکه متناسب با شرایط زمانی و مکانی، قابلیت انطباق و به‌روزرسانی دارد.

وی ادامه داد: حکم الهی (مانند وجوب، حرمت، استحباب و…) بر موضوع خاصی بار می‌شود؛ مثلاً نماز واجب است یا روزه واجب است. حال اگر موضوع تغییر کند، حکم نیز تغییر می‌یابد. به تعبیر منطقیون، «سالبه به انتفاء موضوع» رخ می‌دهد؛ یعنی وقتی موضوع از میان رفت، حکم هم از بین می‌رود. بنابراین فقه در ذات خود انعطاف‌پذیر است و باید متناسب با شرایط روز تبیین شود.

نقش زمان و مکان در اجتهاد

وی با افزودن مثالی از امام خمینی(ره) استنباط احکام را وابسته به زمان و مکان دانست و گفت: حضرت امام خمینی(ره) از جمله بزرگ‌ترین مراجع تقلید معاصر بودند که به‌صراحت اعلام کردند در اجتهاد و استنباط احکام، دو عنصر «زمان» و «مکان» باید همواره مورد توجه قرار گیرد. پیش از انقلاب، گروهی مجتهدان در حجره‌های خود و به‌دور از مسائل اجتماعی به استنباط احکام می‌پرداختند؛ از آیات، روایات و نظرات فقها نتیجه‌ای می‌گرفتند و همان را به‌عنوان حکم شرعی اعلام می‌کردند، اما امام(ره) فرمودند این روش کافی نیست. مجتهد باید ببیند در چه زمانه‌ای زندگی می‌کند و شرایط اجتماعی و اقتصادی چیست.

رشد فکری جامعه قابل انکار نیست و روز‌به‌روز بیشتر می‌شود

وی اضافه کرد: واقعیت این است که شرایط صدر اسلام با امروز به‌کلی متفاوت است. سطح آگاهی و رشد فکری انسان‌ها به‌طور چشمگیری افزایش یافته است. نسل جوان امروز از هوش، استعداد و بالایی برخوردار است، هرچند متأسفانه در کشور ما از این ظرفیت‌ها به‌درستی استفاده نشده و گاهی حتی سرکوب شده است. با این حال، این رشد فکری قابل انکار نیست و روز‌به‌روز بیشتر می‌شود. حال چگونه می‌توان برخی احکامی را که در شرایط کاملاً متفاوتی صادر شده، بدون تغییر و بازنگری، برای همه دوران‌ها ابدی دانست؟ در گذشته، مردم برای سفر، سوار الاغ می‌شدند، اما امروز با هواپیما سفر می‌کنند. زمانی برای رساندن پیام، باید پیکی می‌فرستادند، اما اکنون با یک تماس تلفنی یا پیام‌رسان در چند ثانیه ارتباط برقرار می‌شود. بنابراین بدیهی است که حکم الهی باید متناسب با موضوعات و شرایط جدید استخراج شود.

نباید بر اساس سلیقه یا برداشت شخصی فتوا داده شود

منتجب نیا تأکید کرد:‌ اجتهاد در لغت به معنای «تلاش» است و در اصطلاح فقهی، یعنی «استنباط احکام الهی از منابع شرعی». مرحوم شهید مطهری تعبیر زیبایی دارد و می‌فرماید: استنباط مانند بیرون کشیدن آب زلال از چاه است؛ مجتهد باید از دل متون و منابع، حکم خالص و روشن الهی را استخراج کند. اما برای این کار، باید زمان، مکان و شرایط روز را بشناسد؛ در غیر این صورت، حکم او نمی‌تواند پاسخ‌گوی نیاز جامعه باشد.

وی اظهار کرد: مجتهد موظف است از قرآن، روایات و منابع معتبر دینی، با در نظر گرفتن واقعیت‌های زمان خود، حکم خدا را به دست آورد؛ نه اینکه بر اساس سلیقه یا برداشت شخصی فتوا دهد. هرگاه فقه با این نگاه به روز و زمان‌شناس همراه شود، بسیاری از مسائل و چالش‌های دینی به‌صورت منطقی حل خواهد شد. به عنوان مثال در گذشته، شطرنج نوعی گناه برزگ شمرده می شد، اما به نظر من در دوران معاصر، موضوع تغییر کرده است. شطرنج دیگر ابزار قمار نیست، بلکه نوعی ورزش فکری محسوب می‌شود که ذهن را تقویت می‌کند. امام خمینی(ره) دقیقاً بر همین مبنا فتوا دادند که اگر شطرنج به‌قصد قمار و شرط‌بندی نباشد، بلکه برای تمرین ذهن و تقویت فکر انجام شود، دیگر حرام نیست.

وی ادامه داد: این همان مفهوم «تغییر موضوع» است که موجب تغییر حکم می‌شود. وقتی ماهیت موضوع دگرگون شود، حکم سابق نیز موضوعیت ندارد و امام این فتوای تاریخی را صادر کردند.

منتجب نیا معتقد است: فقیهی مانند مرحوم آیت‌الله منتظری، مرحوم آیت‌الله صانعی و همچنین آیت‌الله سیستانی، فتاوایی دارند که به روز و مطابق با شرایط زمان حاضر است. انسان با مطالعه این فتاوا درمی‌یابد که این فقها کاملاً مسلط بر مسائل‌اند. نظر ایشان درباره برخی از موضوعات ممکن است متفاوت با سایرین باشد، اما بررسی نمونه ها نشان می‌دهد که فقیه و مجتهد احکامی را استنباط می‌کند که متناسب با زمان و مکان باشد و با لطف و امتنان الهی مغایرت نداشته باشد.

اصل اجتهاد و تقلید گاهی به‌طور نادرست فهمیده می‌شود

وی در توضیح «فهم نادرست از اجتهاد» گفت:  اصل اجتهاد و تقلید گاهی به‌طور نادرست فهمیده می‌شود. تصور می‌کنیم که هرگاه کسی مجتهد شود و توانست احکام را اجتهاد کند، هر نظری که بدهد، حتی اگر برخلاف نظر کارشناسی یا مصالح زمان باشد، صحیح و بدون خطا است و گویی نظر او همانند وحی است. اصل اجتهاد برای این است که پیامبر (ص)، ائمه معصومین علیهم السلام قواعد و اصول کلی را بیان کردند که برای هر زمانی قابل تطبیق باشد و بتواند مشکلات هر دوره را حل کند. برای مثال، بیان شده که همه چیز برای شما حلال است تا زمانی که به‌طور آشکار منع یا نهی الهی برسد؛ تا آن زمان، همه چیز پاک و مباح است.

بنابراین، وقتی یقین کامل حاصل نشود که چیزی نجس است، نیازی به وسواس یا پرسش درباره پاک بودن آن نیست. به عنوان مثال، اگر فردی کفش خود را پاک می‌داند، نباید در مورد حلال یا حرام بودن آن یا منبع پولش دچار شک شود تا زمانی که یقین کامل پیدا کند. بسیاری از این قوانین و اصول در اسلام توسط ائمه معصومین یا پیامبر گرامی اسلام بیان شده است.

آنچه فلسفه استمرار اجتهاد را شکل می‌دهد، قابلیت تطبیق احکام با شرایط زمانی است

مجتهد باید بتواند مشکلات روز مردم را حل کند

وی عنوان کرد: ائمه علیهم السلام بیان کردند وقتی که خود ما حضور داشتیم، احکام را تفسیر و بیان می‌ کنیم اما در غیبت کبری که امام معصوم حضور ندارد، فقها موظفند احکام الهی را مطابق با زمان و شرایط استخراج و تطبیق دهند. اگر هدف تنها استخراج احکام ثابت مانند طهارت و نجاست بود، دیگر نیازی به مراجع فعلی نبود؛ زیرا فقهایی مانند سید مرتضی، شیخ مفید، شیخ صدوق، شیخ طوسی و دیگران پیش‌تر این احکام را بیان کرده‌اند. آنچه فلسفه استمرار اجتهاد را شکل می‌دهد، قابلیت تطبیق احکام با شرایط زمانی است تا مجتهد بتواند مشکلات مردم را حل کند. برای مثال، در حوزه پزشکی مشکلاتی وجود داشت که حل آن‌ها دشوار بود، اما با فتاوای امام(ره)، آیت‌الله صانعی یا مرحوم آیت‌الله منتظری، بسیاری از این مسائل حل شد بنابراین، اجتهاد باید پویا و متناسب با زمان باشد.

وی گفت: در روایتی از حضرت مهدی (ع) نقل شده که حضرت می‌فرمایند: وأمّا الحوادث الواقعه فارجعوا فیها إلى رواه حدیثنا فإنّهم حجّتی علیکم وأنا حجّه الله”؛ یعنی رویدادهای جدیدی که برای شما اتفاق می‌افتد، در آن رویدادها به کسانی رجوع کنید که فقیه‌اند و احکام ما را بیان می‌کنند. آنان حجت خدا بر شما هستند و در واقع فرستادگان ما محسوب می‌شوند. احکام الهی را همین مجتهدان متناسب با زمان و مکان استخراج می‌کنند و نه بر اساس تعصب، احساس شخصی، سلیقه فردی یا سلیقه گروهی خودش حکم میدهد.

منتجب نیا ادامه داد: من وارد بحث سیاسی نمی‌شوم، اما متأسفانه گاهی برخی افراد تشخیص‌های شخصی خود را به‌عنوان احکام شرعی اعمال می‌کنند و آن را بر شارع مقدس تحمیل می‌کنند. به یکی از آقایان مطلبی را بیان کردم و ایشان گفت این دستور اسلام است. پاسخ دادم: «این دستور اسلام نیست و هیچ دلیلی برای آن ارائه نکرده‌اید.»

اجتهاد بدون توجه به شرایط روز معنایی ندارد

حتی برخی که اجتهاد می‌کنند، بسیاری از اوقات احتیاط می‌کنند و برخی از این احتیاط‌ها غیرضروری است و مردم را دچار مشقت و زحمت می‌کند. مجتهد نمی تواند بدون دلیل بگوید چیزی حلال یا حرام است، اما همین احتیاط گاهی مشکلاتی برای مردم ایجاد می‌کند. پس بار دیگر به اصل موضوع بازمی‌گردیم: فلسفه اجتهاد برای پاسخ به حوادث و مسائل جدید است؛ مسائلی که ۱۴۰۰ سال پیش وجود نداشته‌اند، اکنون مطرح شده‌اند و باید بر اساس شرایط زمان و اصول اسلامی مورد بررسی قرار گیرند. موضوعات جدیدی مانند هوش مصنوعی یا سایر تکنولوژی‌های نوین در دنیای امروز به منصه ظهور رسیده که مجتهدان باید احکام متناسب با آن را بررسی و استخراج کنند. اجتهاد بدون توجه به شرایط روز معنایی ندارد، زیرا اگر قرار بود فقط همان نماز و روزه و طهارت و نجاست بررسی شود، همان فقهای گذشته کفایت می‌کردند، اما ائمه فرموده‌اند: ما اصول کلی را بیان می‌کنیم و شما باید آن را به شرایط روز تطبیق دهید.

امروز موضوعاتی مانند فناوری، اقتصاد دیجیتال، محیط زیست و موسیقی در رساله‌ها جایی ندارند

منتجب‌نیا معتقد است: امروز موضوعاتی چون فناوری، اقتصاد دیجیتال، محیط زیست و موسیقی در رساله‌ها جایی ندارند، رساله توضیح المسائل یکی از کارهای ارزشمند است که از زمان مرحوم آیت‌الله بروجردی نوشته شده است. مراجع تقلید پس از آن حاشیه‌نویسی کردند، ولی تغییرات بسیار کمی در متن اصلی رخ داده است. برخی موضوعات جدید مانند اقتصاد دیجیتال، محیط زیست، ارز دیجیتال و بازی‌های رایانه‌ای هنوز در استفتائات گنجانده نشده‌اند. بنابراین ضروری است مراجع از آخرین اطلاعات علمی و تکنولوژی مطلع باشند. این امر نیازمند گروه‌های تخصصی و ارتباط با دانشگاه‌ها و مراکز علمی جهانی است.

وی عنوان کرد: تجدیدنظر در اجتهاد و مرجعیت ضروری است. فتاوی باید از حالت فردی خارج شوند، در مجامع علمی، شوراهایی تشکیل می شود و نظرات جدید را بررسی می کنند، در این زمینه هم باید این کار انجام شود. اگر مراجع عظیم‌الشأن این ایثار و فداکاری را انجام دهند و خود پیش‌قدم شوند، به گونه‌ای که مراجع معتبر و حوزه‌های علمیه، آن‌ها را به‌طور گسترده و علی‌الاطلاق قبول داشته باشند، در این صورت چندین نفر از مراجع می‌توانند مرکزی تشکیل دهند. در این مرکز، نظرهای علمی روز از تمام مراکز علمی جهان جمع‌آوری شود و سپس به‌عنوان زمینه‌ای برای فتاوا و احکام شرعی مورد استفاده قرار گیرد.

تشتت و پراکندگی نظرها باید کنار گذاشته شود

وی تأکید کرد: تشتت و پراکندگی نظرها باید کنار گذاشته شود، بررسی دقیق و ظریف این مسائل، از مهم‌ترین و مقدس‌ترین وظایف فقها و مراجع است لذا پیشنهاد می‌کنم این موضوع به‌صورت پررنگ اعلام شود و زمینه برای ایجاد چنین مرکزی فراهم گردد. پیشنهاد می‌کنم مراجع عظیم‌الشأن، که برایشان احترام قائل هستم، لطف کنند و برای جامعه اسلامی اقدام کنند. مجموعه‌ای از مراجع علمی تشکیل شود و رساله‌های مراجع را گردآوری و با آخرین نظریه‌های علمی، هم در ایران و هم در جهان پیشرفته، انطباق دهند؛ این کار یکی از ضرورت‌های زمان است.

تشکیل یک مجمع علمی و شرعی برای جمع‌آوری، بررسی و به‌روزرسانی رساله‌ها و فتاوی ضروری است

معتقدم تشکیل یک شورا یا مجمع علمی و شرعی برای جمع‌آوری، بررسی و به‌روزرسانی رساله‌ها و فتاوا ضروری است. زمانی که چنین شورایی ایجاد شود، خواهیم دید که دانشگاه‌ها و جوانان به‌طور طبیعی به سمت مراجع حرکت می‌کنند، به فقها و مراجع خود علاقه‌مند می‌شوند و روند پیشرفت علمی و دینی همزمان با هم پیش خواهد رفت.

همینطور با توجه به تحول زمانی و برخی فتاوی که موضوعش عوض شده،  لازم است از سوی نجف اشرف و حوزهٔ علمیهٔ قم اقدامی سامان‌یافته انجام شود: در مدت زمانی که مراجع و علما در قید حیات هستند، رساله‌ای جامع و به‌روز تهیه و منتشر گردد که منطبق بر مسائل و نظریه‌های علمی و اجتماعی روز باشد. اطمینان دارم با اجرای چنین رسالتی، اعتبار و آبروی تشیع صدها برابر خواهد شد.

فقه شیعی، قادر است پاسخگوی تمامی نیازها، پرسش‌ها، مشکلات و حوادث واقعی باشد

منتجب‌نیا یادآور می‌شود: احکام الهی به دو نوع تقسیم می‌شوند: برخی نصوص قرآنی که صریح و غیرقابل تغییر هستند، و برخی دیگر قابل تفسیر هستند. فقه شیعی سنتی و پویا است؛ سنتی به معنای احترام به قواعد و متون پیشینیان است و پویا یعنی پاسخگو به نیازهای جامعه و مسائل نوظهور. هرچقدر زمان و علم پیشرفت کند، اسلام توان پاسخگویی دارد و به بن‌بست نخواهد رسید.

ما معتقدیم که فقه اسلامی، به‌ویژه فقه شیعی، قادر است پاسخگوی تمامی نیازها، پرسش‌ها، مشکلات و حوادث واقعی باشد، اما این قابلیت زمانی محقق می‌شود که این فقه توسط مراجع و مجتهدینی به روز و آگاه ارائه شود؛ کسانی که بتوانند مسائل زمان خود را درک کنند و بر اساس آن فتوا دهند. این مسئله کاملاً روشن است و نیازمند آن است که مراجع عظیم‌الشأن خود را موظف بدانند تا پاسخگوی پرسش‌های جامعه باشند. در غیر این صورت، جوانان با مشاهده برخی ناکامی‌ها ممکن است تصور کنند دین کهنه و غیرکارآمد است.

منتجب نیا عنوان کرد: پیش‌تر برخی از اخباریون معتقد بودند احکام الهی تنها برای مخاطبان زمان پیامبر (ص) یعنی اصحاب، بوده و قابلیت تعمیم به زمان‌های بعد را ندارد. این دیدگاه از نظر فقها و اصولیان رد شد. اسلام دینی جاودانه است و بر اساس آیات قرآن، هیچگاه کهنه نمی‌شود و همواره تازه و پیشرفته باقی می‌ماند بنابراین، با توجه به این دیدگاه، ضروری است که فقها مسائل روز را درک کرده و بر اساس آن پاسخگوی پرسش‌ها و حوادث واقعی باشند تا فقه اسلامی بتواند به رسالت خود عمل کند.

نوشته شده توسط: modir